Περι προσοχής

124 β

Συνήθως λέμε στο παιδί μας, «πρόσεξε παιδί μου εκεί που θα πάς, τα μάτια σου δεκατέσσερα».
«Πρόσεξε, πρόσεξε τ’ αυτοκίνητο γιατί θα σε πατήσει».
«Πρόσεξε, θα πέσεις».
«Πρόσεξε γιατί έχει εδώ μια λακούβα».
«Πρόσεξε, εδώ έχει μια επικίνδυνη στροφή».
«Πρόσεξε γιατί ο άλλος οδηγεί μεθυσμένος», λέμε στο δικό μας οδηγό.
«Πρόσεχε στο παιχνίδι σου».
«Πρόσεχε, μη κάνεις παρέα μ’ αυτά τα παιδιά διότι έχουν, δεν έχουν καλή ανατροφή».
«Πρόσεχε πώς διαβάζεις».
«Πρόσεχε πώς σκουπίζεις καημένε, σηκώνεις σκόνη».
«Καλά, όταν διδάσκει ο δάσκαλός σου, ο καθηγητής σου εσύ δεν προσέχεις; Που είναι το μυαλό σου»;
«Πρόσεξε, πρόσεξε». Να προσέχεις εδώ, να προσέχεις εκεί, πάντοτε να προσέχεις. Παντού και πάντοτε η προσοχή. Διαρκώς οι εντολές «να προσέχεις» και «πρόσεξε» βρίσκονται πάντοτε στα χείλη μας για τους άλλους. Καμιά φορά λέμε και το «σε παρακαλώ». «Σε παρακαλώ πολύ να προσέχεις». Επομένως λοιπόν, πρόσεχε πώς ντύνεσαι, πρόσεχε πώς περπατάς, πρόσεχε το πορτοφόλι σου.
Πρόσεχε πώς μιλάς.
Πρόσεχε να μην κατακρίνεις.
Πρόσεχε να μη λες ψέματα.
Πρόσεχε τους λογισμούς σου, τις σκέψεις σου.
Πρόσεχε τα μάτια σου.
Πρόσεχε τη γλώσσα σου.
Πρόσεχε σε αυτό, είναι η εντολή της Αγίας Γραφής.
Να προσέχεις τον εαυτό σου.
Να προσέχεις μέσα σου, για να μη δημιουργηθεί ατόπημα.

Σήμερα η εκκλησία μας εορτάζει τον Άγιο Πολύκαρπο, ιερομάρτυρα και επίσκοπο Σμύρνης. Γεννήθηκε εξήντα χρόνια περίπου μετά Χριστόν. Είναι δηλαδή αποστολικός Πατέρας της Εκκλησίας μας. Γύρω στα είκοσί του χρόνια έγινε χριστιανός. Ο Άγιος Πολύκαρπος ήτανε στολισμένος με πολλές αρετές. Με μεγάλη σωφροσύνη, πολύ αυστηρός στον εαυτόν του, με αγάπη και επιείκεια πολλή στον συνάνθρωπό του, και με ολόψυχη αφοσίωση στην διδασκαλία του Θείου Λόγου. Έτσι πρόκοψε στην αρετή. Θα μπορούσε όμως να προκόψει στην αρετή εάν δεν ήταν προσεκτικός στην καλλιέργεια των αρετών; Εάν δεν ήταν προσεκτικός στην ακρίβεια της τηρήσεως των θειοτάτων εντολών, των λόγων του Αγίου Θεού; Τα προτερήματά του αυτά, η προσεκτική και αγιασμένη ζωή του, επαναλαμβάνω τη λέξη «προσεκτική» και αγιασμένη ζωή του, τον έκαναν τόσο πολύ αγαπητό στον Ευαγγελιστή Ιωάννη, ώστε αργότερα να τον χειροτονήσει διάκονο, ιερέα, και επίσκοπο, επίσκοπο Σμύρνης.
Στο αξίωμά του αυτό, όπως μας λέγει ο βιογράφος, επιτελούσε τα καθήκοντά του με πολύ πολύ ζήλο. Αλλά και πολλή προσοχή. Και η προσοχή αυτή τον ανέδειξε ακέραιο φρουρό της ποίμνης του. Όταν άρχισαν οι διωγμοί κατά των χριστιανών επί αυτοκράτορος Αντωνίου του Πίου, ο ανθύπατος τότε της Μικράς Ασίας Κωστάτιος Κοδράτος, μετά από μανιώδη απαίτηση του ειδωλολατρικού όχλου, συνέλαβε τον Άγιο Πολύκαρπο, και τον διέταξε να αρνηθεί την πίστη του στο Χριστό και να Τον βλασφημήσει. Γέροντας ήταν ο επίσκοπος τότε, περίπου ογδόντα έξι χρονών. Λέει τόσα χρόνια, μέχρι τα ογδόντα έξι μου Τον υπηρετώ, και όχι μόνον δεν με αδίκησε αλλά με ευεργέτησε. Αν και υπήρξα αμαρτωλός, εν τούτοις όμως με στόλισε με πλήθος αρετών. Πώς λοιπόν τώρα θα Τον αρνηθώ; Αφού είναι και ο προσωπικός μου σωτήρας, και ο αληθινός Θεός; Τον έριξαν στη φωτιά για να καεί ζωντανός. Αλλά η φωτιά δεν τον άγγιξε, όπως και τους τρείς παίδας εν καμίνω. Τότε λοιπόν ένας δήμιος, διεταγμένος βέβαια από τον άρχοντα, με το μεγάλο ξίφος του τον αποκεφάλισε. Το μαρτύριό του έγινε στις εικοστρείς Φεβρουαρίου του εκατόν εξηντα εφτά μετά Χριστόν. Έτσι λοιπόν έγινε πιστός μέχρι θανάτου και έλαβε το στέφανον της ζωής. Το λέει και η Αγία Γραφή στην Αποκάλυψη του Ιωάννου, «γίνου πιστός άχρι θανάτου και δώσω σοι τον στέφανον της ζωής».

Για να γίνομε όμως πιστοί μέχρι τον θάνατον, και να μη φοβόμαστε απολύτως τίποτα, θα πρέπει να είμαστε ασφαλώς και πολύ πολύ προσεκτικοί στη ζωή μας. Και έτσι λοιπόν να πούμε λίγα λόγια, περί προσοχής. Το κήρυγμα περί προσοχής το είχα κάνει πάρα πολύ παλιά, το είχα αρχίσει από το 1965, 64-65, το επανέλαβα εδώ διασκευασμένο το 1987, και ύστερα από 13 χρόνια, ξαναλέμε λίγα λόγια πάλι, περισσότερον αυτή τη φορά κατανοητά.

Τι μας λέγει ο Άγιος Ησύχιος, τι είναι προσοχή; Θα το πούμε πρώτα, στην – όπως το έγραψε, όπως το είπε – στα Αρχαία Ελληνικά, και εν συνεχεία θα το μεταφράσουμε. «Προσοχικήν αρετήν πάση δυνάμει μέτελθε, ή εστίν ως φυλακή, νου τήρησις και τελείωσις καρδιακή γλυκείας ησυχίας, αφάνταστος μακαρία της ψυχής κατάστασις, πράγμα ουκ εν πολλοίς ευρισκόμενον». Δηλαδή αν θέλεις να είσαι πραγματικά ενωμένος με τον Θεόν, λέγει ο Άγιος Ησύχιος, τότε να αναπτύξεις με όλες σου τις δυνάμεις την αρετή της προσοχής. Που είναι ασφαλής φύλαξη και τήρηση του νου, - η προσοχή ασφαλίζει και τηρεί τον νούν, εξασφαλίζοντας έτσι σε τελειότητα την καρδιακή γλυκειά ησυχία, μια μακαρία δηλαδή ψυχική κατάσταση, χωρίς φαντασίες, και την οποίαν δεν βρίσκομε σε πολλούς από τους αγωνιζομένους χριστιανούς.
Έτσι, κακά τα ψέματα, δεν έχουμε προσοχή. Αν είχαμε προσοχή, πρώτα πρώτα δεν θα πέφταμε. Δεν θα αμαρτάναμε με τόση ευκολία, όπως εγώ ο άθλιος. Μας λείπει η προσοχή. Σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής μας, και προπαντός δε στην πορεία μας προς τον Θεόν. Νομίζουμε ότι βαδίζουμε προσεκτικά, στο δρόμο του Θεού, αλλά δεν είμαστε στο δρόμο, στον παράλληλο είμαστε, στο δρόμο δεν είμαστε. Νομίζουμε ότι πορευόμαστε σωστά, αλλά μη ξεγιελιόμαστε, είμαστε πολύ μακριά από το θέλημα του Παναγίου Θεού.
Γιατί μας τα λες αυτά πάτερ, για να μας απελπίσεις; Όχι. Απλώς να εντείνουμε την προσοχή μας, να την αυξήσουμε, να αυξήσουμε την προσευχή μας, να συναισθανθούμε την αμαρτωλότητά μας, και έτσι εν μετανοία και συντριβή να ζητήσουμε το έλεος του Αγίου Θεού. Και ο Θεός δε θα μας γελάσει. Ο Θεός θα τηρήσει τον λόγον Του, όποιος προσέρχεται σ’ αυτόν με μετάνοια, ο Θεός τον σώζει, τον βάζει στα δεξιά Του κληρονόμο της Βασιλείας των Ουρανών.
Η προσοχή λέγει ο Άγιος Ησύχιος παρακάτω, σε έναν λόγο του προς τον Θεόδουλο, έχει σαν βοηθό τη νήψη και σαν μητέρα την προσευχή. Γι’ αυτό οι τρείς αρετές πάνε μαζί. Νήψις, προσοχή και προσευχή. Όλες αυτές μαζί, οι οποίες βοηθούν στο να καλλιεργούνται και το πλήθος των αρετών, λέει ο Άγιος Ησύχιος, εισέρχονται, στον χώρον της τελειότητος, της πλήρης καθαρότητος, ακόμα δε και της θείας ελλάμψεως, ο Άγιος τα λέει, όχι εγώ, για να τα λέει ο Άγιος, σημαίνει ότι έχει δίκιο, πέρασε απ’ αυτόν τον δρόμο, κατέκτησε αυτές τις κορυφές των θείων αρετών, και μας καλεί και μας να τις βαδίσουμε και μείς. Γιατί μας λέγει ότι τον συνδυασμό αυτών των τριών αρετών, όπως και τον σύνδεσμο, τον διακρίνουμε στα βιώματα όλων των αγίων της Εκκλησίας μας.

Πάμε παρακάτω, στον όσιο Φιλόθεο τον Σιναΐτη. Τι μας λέγει αυτός; Ότι η νήψις είναι εκείνη η οποία παρατηρεί το νου και βλέπει ποιοι λογισμοί έρχονται κάθε φορά μέσα στο μυαλό μας. Είμαστε στην Εκκλησία, και δεν υπάρχει χριστιανός που να μην παραπονείται ή να μην το ομολογεί σαν αμαρτία, ότι κατά την διάρκειαν που βρίσκεται μέσα στον χώρο της, της Εκκλησίας και παρακολουθεί τη Θεία Λειτουργία και τα τελούμενα εν αυτή, ή κάνει προσευχή, ή διαβάζει την Αγία Γραφή, ο νους του φεύγει. Όλοι οι χριστιανοί αυτό το ομολογείτε. Άλλος λιγότερο και άλλος περισσότερο. Άλλοτε οι λογισμοί είναι αδιάφοροι, υπάρχει απλός δηλαδή μετεωρισμός, πηγαίνει σε διάφορα πράγματα και σε βιοτικές μέριμνες, και άλλοτε οι λογισμοί είναι κακοί, είναι πονηροί, είναι αισχροί, είναι βλάσφημοι. Για τους βλασφήμους λογισμούς δεν έχουμε ευθύνη. Φανερώνει τον φθόνο του διαβόλου προς τον προσευχόμενο χριστιανό ή τον χριστιανό που μελετά τον Λόγον του Θεού. Τι κάνει λοιπόν η νήψις; Αντιλαμβάνεται αυτούς τους λογισμούς, τους παίρνει είδηση ότι έρχονται. Και τότε παίρνει τα μέτρα του. Ποιο είναι το πρώτο μέτρο; Να καλεί σε βοήθεια το Χριστό! Πώς Τον καλεί; Με το όνομά Του! Τι λέγει; «Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησόν με». Ο νούς μου κακώς δαιμονίζεται.. Τι είπε η Χαναναία; Που μας έμαθε την προσευχή του Ιησού; «Κύριε Ιησού Υιέ Δαβίδ, ελέησόν με ότι η θυγάτηρ μου κακώς δαιμονίζεται». Εμείς θα πούμε ότι «κακώς δαιμονίζεται ο νους μας. Ελέησόν με». Άρχισε να μας βομβαρδίζει ο διάβολος, με λογισμούς και σκέψεις κακές. Αφού φωνάξουμε και το όνομα του Ιησού Χριστού, η προσευχή μαζί με τη νήψη, εγείρουν λέει την προσοχή, η οποία στέκεται φρουρός, η προσοχή θα πάρει το μαστίγιο του ονόματος του Ιησού Χριστού, και θα αρχίσει να δέρνει ανελέητα στην πλάτη τον διάβολο. Να τον μαστιγώνει, να τον καίει, να τον ζεματάει. Να τον τρέπει σε φυγή. Και τον τρέπει σε φυγή με όλες τις κακίες του και με όλες τις πονηρές του φαντασιώσεις. Αυτά μας λέγει ο Όσιος Φιλόθεος. Ποτέ όμως δεν τα είπα έτσι αναλυτικά.

Για να δούμε τώρα τι μας λέει ο Άγιος Νικηφόρος. Ο Άγιος Νικηφόρος λέγει ότι η προσοχή είναι το γνώρισμα, το πλέον ακριβές γνώρισμα της μετανοίας. Δεν μπορεί να έχεις μετάνοια αν δεν έχεις προσοχή. Θα προσέξεις που αμάρτησες, πώς αμάρτησες, πόσο αμάρτησες, πόσο έβλαψες την ψυχή σου, πόσο πόνεσες τον πλησίον σου, πόσο τον πόνεσα εγώ τον πλησίον μου, πόσο λύπησα το Άγιον Πνεύμα, πόσο λύπησα τον άγγελόν μου, αυτά θα τα προσέξω, θα τα μελετήσω, αυτά θα μου φέρουν μετάνοια και συντριβή. Προσοχή είναι, μας λέγει ακόμα ο Άγιος Νικηφόρος, είναι μας λέει, είναι η άρνησις της αμαρτίας. Αφού έρθω σε μετάνοια, κατόπιν αρνούμαι την αμαρτία, τη σιχαίνομαι την αμαρτία. Από δω και πέρα πλέον την κάνω εμετό. Και δεν το ξανακάνω. Σ’ αυτό με βοηθάει η προσοχή.
Αφού λοιπόν δεν επαναλαμβάνω την αμαρτία, κατ’ ανάγκη θα αρχίσω να καλλιεργώ αρετές. Την αρετή της μετανοίας, την αρετή των δακρύων, την αρετή της πίστεως, της υπομονής, του πνευματικού αγώνος και τόσων άλλων πραγμάτων. Σε όλα αυτά θα μας βοηθήσει πολύ η προσοχή. Και φθάνει μάλιστα, όπως λέγει ο Άγιος Νικηφόρος, η προσοχή να μας δημιουργήσει, επειδή ακριβώς προσέχουμε διαρκώς το νου μας, να μην αμαρτήσει πλέον, θεληματικά, εκουσίως. Προσέχουμε να μη λερωθεί η καρδιά μας. Να μη κατέβει δηλαδή το λέρωμα του νου, μέσα στην καρδιά – αυτό το επιτυγχάνει η προσοχή – τότε, η ψυχή, λέγει ο Άγιος Νικηφόρος, παίρνει, απλανή πληροφορία ότι συγχωρήθηκε, συγχωρέθηκαν οι αμαρτίες της. Βεβαίωσις και σφραγίδα αυτής της πληροφορίας είναι εν συνεχεία το πετραχήλι του πνευματικού, διότι πρέπει αυτή η πληροφορία να σφραγισθεί. Ένα έγγραφο για νάναι επίσημο θέλει σφραγίδα. Και η σφραγίδα είναι το πετραχήλι του πνευματικού. Και προχωρεί ακόμα περισσότερο. Ανεβαίνει δηλαδή ο Άγιος Νικηφόρος, από αρετή σε αρετή και φτάνει σε μία τελειότητα. Μετά την πληροφορία περί συγχωρήσεως και αφέσεως των αμαρτιών, και μετά την ένωση που έχουμε δια του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, μέσω της Θείας Μεταλήψεως του Σώματος και του Αίματος του Ιησού Χριστού, εις άφεσιν αμαρτιών, και εις ζωήν αιώνιον, έχουμε μία αποκάλυψη, έχουμε μία απλανή θεωρία μέσα στο νου, μέσα στην καρδιά του ανθρώπου. Είναι η εμφάνισις του Θεού μέσα μας. Όπως εμφανίζεται κάποιο πρόσωπο σε καθαρό καθρέφτη. Και μάλιστα λέει ότι η προσοχή δημιουργεί την ανοικοδόμηση ενός υπέροχου παλατιού, μιας υπερουράνιας βίλας να το πούμε, μέσα στην οποίαν βίλα, την καρδιακή αυτή βίλα, έρχεται και ενθρονίζεται ο Τριαδικός Θεός, γι’ αυτό λέω ότι «προς Αυτόν ελευσόμεθα, και μονήν παρ’ αυτώ ποιήσωμεν». Το είπαμε και στην Αποκάλυψη, για τον θερμό χριστιανό, «Ιδού ίσταμαι επί την θύραν και κρούω». Αν μου ανοίξεις, θα μπω μέσα και θα δειπνήσω μαζί σου, θα συμφάγει μαζί μας ο Θεός, μέσα στην καρδιά μας, τι; τα φασόλια και το κρέας που τρώμε; όχι, θα συμφάγει μαζί μας την ουράνια δόξα! Την οποίαν αυτός προσφέρει, διότι Αυτός είναι η Ζωή, Αυτός είναι ο Άρτος ο εκ του ουρανού καταβάς, είναι το ύδωρ το ζον, Αυτός μας προσφέρεται ολόκληρος, και αυτό το αισθανόμεθα, και αυτό το οφείλουμε στην προσοχή.

Σ’ ένα κοινόβιο του Αββά Σερίδου στην Παλαιστίνη, έζησε και ασκήθηκε πνευματικά ένας μεγάλος όσιος της Εκκλησίας μας, ο Αββάς Δωρόθεος. Μαθητής των οσίων Βαρσανουφίου και Ιωάννου. Οι διδασκαλίες του αποτελούν, γνώμονα, αποτελούν το σωστό οδηγό, μιας χριστιανικής πορείας, προς σωτηρία και αγιασμό του ανθρώπου, του χριστιανού. Σε μια απ’ αυτές αναφέρεται στην κατάκριση, γιατί η κατάκρισις είναι πολύ πολύ βαρύ αμάρτημα, γιατί μ’ αυτό σφετεριζόμαστε την κρίση και την δικαιοσύνη του Θεού, και η κρίσις και η δικαιοσύνη ανήκει μόνον στο Θεό.
Όταν ήτανε λέει νέος, έκανε τον πολύξερο, σήμερα χρησιμοποιείται μια έκφρασις που λέμε «αυτός είναι ο ξερόλας, που τα ξέρει όλα». Δεν ξέρουμε τίποτα. Τα μαλλιά μας γίνανε σαν χιόνια, και τα γένια μας το ίδιο, εν τούτοις δεν ξέρουμε τίποτα. Τίποτα δεν ξέρουμε. Όλα τα καλά του Θεού, και μόνον τα κακά και τα στραβά και τα ανάποδα είναι δικά μας.
Είδε λοιπόν κάποτε, έναν άνθρωπο, να αμαρτάνει. Να πέφτει σε μια θανάσιμη βαριά αμαρτία. Σαρκική αμαρτία, βαριά.
-Βρε λέει τον παλιάνθρωπο, κοίταξε τι έκανε, είπε. Δεν ντράπηκε την ηλικία του και τα λοιπά.
Και ούτω κάθεξής. Δεν ξέρω τι άλλο είπε. Πάντως τον κατέκρινε. Δεν ξέρουμε τι συνέβη, την άλλη μέρα, αυτός ο άνθρωπος που κατέκρινε, ο αββάς, σκοτώθηκε. Έπεσε απ’ το γάιδαρο, χτύπησε το κεφάλι του σε μια πέτρα και σκοτώθηκε. Έρχονται και του το λένε, ότι ο τάδε, σκοτώθηκε. Πω πω, είπε. Κείνη τη στιγμή με το πωπω, εμφανίζονται και δυό άγγελοι μπροστά του, κρατώντας την ψυχή αυτουνού του ανθρώπου που χτες είχε πέσει σε αμαρτία. Και τον ρωτάνε:
«Λοιπόν, να ορίστε, ορίστε η ψυχή αυτουνού του ανθρώπου, που χθές εσύ κατέκρινες και τον καταδίκασες. Για πες μου λοιπόν τώρα, εγώ είμαι άγγελος Κυρίου και κρατώ τη ψυχή του. Που θέλεις να την βάλω; Στον Παράδεισο ή στην Κόλαση;»
Με άλλα λόγια ήταν σαν να του έλεγε ο άγγελος τα εξής, επί λέξει όπως γράφεται και στο γεροντικό, και στον αββά Δωρόθεο τον ίδιον :
«Επειδή σύ είσαι ο Κριτής των δικαίων και των αμαρτωλών, πες μου τι προστάζεις γι’ αυτή την ψυχή. Της δίνεις χάρη, ή την καταδικάζεις;»
Στα λόγια αυτά ο άγιος γέροντας τρόμαξε. Πέφτει λέει αμέσως με το πρόσωπό του, στα πόδια του αγγέλου, και ζητάει συγχώρεση και συγγνώμην γιατί αμάρτησε. Και ο άγγελος του απάντησε:
«Να, ο Θεός σου έδειξε πόσο βαρύ αμάρτημα είναι, το να κατακρίνεις έναν άνθρωπον που αμαρτάνει. Να μην το ξανακάνεις.»
Ο γέροντας αυτός πέρασε την υπόλοιπη ζωή του, με στεναγμούς και δάκρυα, με μετάνοια πολλή, προσέχοντας, το επαναλαμβάνω, προσέχοντας, να μη κατακρίνει ποτέ κανέναν άνθρωπο και για τίποτα. Να μην κατακρίνει κανένα γεγονός στη ζωή του. Την προσοχή αυτή, την ανέπτυξε σε υπέρτατο βαθμό, γι’ αυτό και αγίασε.

Τι είναι λοιπόν, η προσοχή; Τι είναι ακόμα; Μας λέγει ο Άγιος Νικηφόρος; Είναι ακόμα ένα ασφαλές ταμείο, των θλίψεων και των πειρασμών της ζωής. Είναι η πηγή από την οποίαν ξεπηδά το ύδωρ το ζόν της πίστεως, της ελπίδος και της αγάπης.
«Έχεις προσοχή;» λέγει ο Άγιος Νικηφόρος, «θα αναπτύξεις αρετές. Δεν έχεις προσοχή, όχι μόνον θα μαραθούν αυτές, αντ’ αυτών θα βγούν τα αγκάθια και τα τριβόλια των αμαρτιών. Των παθών και των αδυναμιών».
Και μας λέγει ο Άγιος Νικηφόρος παρακάτω. «Εκείνος ο οποίος δεν καθίσταται ικανός να δεχθεί, χωρίς αντιλογία και μεμψιμοιρία, -δηλαδή αγόγγυστα,- τις θλίψεις και τους πειρασμούς αυτής της ζωής, ασφαλώς δεν είναι σε θέση να πει, προς τον Κύριον το ψαλμικό «Αντιλήπτωρ μου ει και καταφυγή μου. Και αν μη τον Ύψιστον θύσει καταφυγήν, δεν δύνασθε, δεν μπορεί, να καταστεί, να γίνει, στενός φίλος, επιστήθιος φίλος, αγαπητός φίλος, ο πλέον αγαπητός και αγαπημένος, φίλος του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού. «Υμείς» είπε ο Κύριος στους μαθητάς Του, «φίλοι μου εστέ. Εγώ είρηκα υμάς φίλους. Εγώ σας έχω πεί και σας λέγω ότι είστε φίλοι μου. Και σαν φίλοι μου καρδιακοί που είστε, θα σας αποκαλύψω όσα μου αποκάλυψε ο Ουράνιος Πατήρ. Θα σας πω τα μυστικά του Ουρανού. Θα σας αποκαλύψω τα μυστήρια, και τα απόρρητα της Αγίας Τριάδος». Η προσοχή θα μας δώσει τη δύναμη, να αντιμετωπίσουμε και τα πράγματα στην παρούσα μας ζωή. Όσα και αν είναι αυτά. Και αυτό βέβαια είναι το πιο μεγάλο κατόρθωμα.

Ας δούμε όμως τι μας λέγει για την προσοχή, και ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Είδαμε τον Άγιος Ησύχιο, είδαμε τον Όσιο Φιλόθεο, ακούσαμε τον Άγιο Νικηφόρο, είδαμε το παράδειγμα και την ιστορία του αββά Δωροθέου, είπαμε λίγα για τη ζωή του Αγίου Πολυκάρπου του Ιερομάρτυρος, του οποίου την μνήμη εορτάσαμε σήμερα, ας δούμε τώρα τι μας λέγει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, για την προσοχή.
«Οφείλεις» λέγει «να φυλάγεις τον εαυτό σου πολύ καλά, και να μη του επιτρέπεις να παρασύρεται από το ρεύμα της φαντασίας. Το πλέον κακό πράγμα στον άνθρωπο, που αγωνίζεται, τον χριστιανό, είναι η φαντασία. Η φαντασία είναι η γέφυρα των δαιμόνων. Με την φαντασία ο διάβολος γίνεται μυρμηγκολέων. Ένα πράγμα που είναι μικρό, το κάνει να φαίνεται πάρα πολύ μεγάλο, φοβερό και τρανό, και αντιστρόφως κάτι πάλι που είναι πάρα πολύ μεγάλο να το εμφανίσει πολύ μικρό».
Έλα καημένε δε βαριέσαι σου λέει, κάντο αυτό τώρα, τι πειράζει; Ποιος σε βλέπει, ποιος σε ακούει τώρα; Και μόλις το κάνεις και πέσεις στην αμαρτία και πέσουμε, ύστερα μας το παρουσιάζει τρομακτικά μεγάλο για να μας φέρει απελπισία και απόγνωση, για να μας ρίξει στον γκρεμνό, ακόμα και της αυτοκτονίας.
«Η φαντασία έχει μεγάλη ευχέρεια, στο να μπορεί να τυπώνει κάθε σκέψη που μας προβάλλει μέσα μας ο διάβολος. Είναι δυνατόν δε», συνεχίζει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, «οι σκέψεις αυτές, που προβάλλονται μέσα στο μυαλό μας, μέσα στο νου μας, από τον διάβολο δια της φαντασίας, να είναι τελείως, τελείως ανύπαρκτες. Γι αυτό και λέγονται και φανταστικές. Ο άνθρωπος όμως ο χριστιανός που καλλιεργεί την προσοχή, θα καλέσει αμέσως σε βοήθεια τον Χριστό, το οποίον το παμπόθητον όνομα, θα εκδιώξει και θα αφανίσει κάθε σκέψη και κάθε εικόνα βλαβερή. Αν στο πανίσχυρον αυτό όνομα του Ιησού Χριστού, κάμπτεται παν γόνυ επουρανίων και επιγείων και καταχθονίων, από όσα μας βεβαιώνει η Αγία Γραφή, πόσο μάλλον δε θα σκορπίσει σαν καπνό, κάθε βλαβερή προσβολή των πονηρών δαιμόνων, όταν μετά βίας και ζέσεως και θέρμης και πίστεως δυνατής παρακαλούμε τον Θεόν να έρθει εις βοήθειαν. Όπου και αν βρισκόμεθα, οιανδήποτε και αν είναι η ασχολία μας», συνεχίζει ο Ιερός Χρυσόστομος, «οφείλουμε να διατηρούμε τις αισθήσεις μας ακοίμητες, σαν άγρυπνους φρουρούς εν καιρώ πολέμου, και συμμαζεύοντας έτσι το νου μας, ώστε μεταξύ της καρδιάς και του ονόματος του Ιησού Χριστού, να μην μπαίνει καμιά δαιμονική σκέψη. Να μην παρεμβάλλεται απολύτως τίποτα. Η πνευματική πρόοδος και η εσωτερική κάθαρσις της καρδιάς του ανθρώπου, όπως και ο φωτισμός του νου οφείλονται κατά το μέγιστον εις την προσοχήν. Αγωνίζου», συνεχίζει ο Ιερός Χρυσόστομος, «όταν προσεύχεσαι, όταν είσαι στην εκκλησία, και όταν μελετάς την Γραφή, να διατηρήσεις το νου σου στενά συνδεδεμένο με τον Θεόν. Κι όταν θα τρέξεις για ελεημοσύνη, και όταν θα κάνεις προσευχή για κάποιον τρίτο, το μυαλό σου να μη φεύγει απ’ τον Χριστό. Ο Θεός θα σε βοηθήσει και θα σου πει τι πρέπει να κάμεις και πώς πρέπει να το κάμεις. Πρόσεχε επίσης και τις πονηρές έννοιες, τις οποίες ο διάβολος, ο πολύπειρος και άξιος στη μίμηση ζωγράφος», έτσι τον χαρακτηρίζει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, «βάζει μέσα στην καρδιά, πότε μεν αποτυπώνοντας μορφές, που αφυπνίζουν τα πάθη, πότε δε υποδεικνύοντας τρόπους για την πράξη της αμαρτίας, πότε πάλι ζωγραφίζοντας διά μέσου της φαντασίας, σχήματα βλαβερά, για να ξεσηκώσει τον άνθρωπον και να τον ρίξει στην αμαρτία. Τι θα τον σώσει;» ερωτά. «Η προσοχή, και η προσευχή. Θα τον σώσει η μετάνοια, και τα δάκρυα της μετανοίας. Αν λείψουν λοιπόν αυτά,» λέει ο Χρυσόστομος, «τότε εύκολα ο δαίμονας εισέρχεται μέσα μας νοερά, κυριεύει την καρδιά, αιχμαλωτίζει την θέληση, λαφυραγωγεί τις καλές διαθέσεις μας, φονεύει, σκοτώνει τον φόβον του Θεού μέσα μας, τσαλαπατά την ευσέβεια, και τελικά σέρνει τον άνθρωπο, την ψυχή του στο βάραθρον της απωλείας.

Βλέπουμε λοιπόν πόσα πράγματα, οφείλονται στην προσοχή, μια αρετή την οποίαν δεν δίνουμε σημασία, κι όμως την χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή, πολύ πολύ συχνά. Πάρα πολύ συχνά. Σκεφτείτε πόσες φορές, λέμε «πρόσεχε». Ή «να προσέχεις».
«Όσο αυξάνεται η προσοχή», μας λένε άλλοι άγιοι Πατέρες πάλι, της Εκκλησίας μας, «τόσο περισσότερο εντείνεται, όσο αυξάνεται η προσοχή, τόσο περισσότερο εντείνεται η αγάπη σου για τον Θεόν».
Και από την άλλη πλευρά, η ταπείνωσις, δύο στοιχεία απαραίτητα για την σωτηρία του ανθρώπου.
Χωρίς προσοχή δε γίνεσαι μικρό παιδί. Τι μας είπε ο Κύριος;
Τον ρώτησαν «ποιος είναι ο πιο μεγάλος;» και πήρε ένα παιδάκι. Και λέει, αν δεν γίνετε σαν αυτά τα μικρά παιδιά, στην Βασιλεία των Ουρανών, δεν μπαίνετε μέσα. Τι έχουν τα μικρά παιδιά; Αθωότητα. Ακακία. Απονήρευτα είναι. Αγαπούν με όλη τους την καρδιά. Εύκολα συγχωρούν. Εύκολα ξεχνούν. Και λαχταρούν να βρεθούν στην αγκαλιά του πατέρα ή της μητέρας. «Τη κακία νηπιάζετε!» Αλλά για να φθάσουμε στο σημείο να γίνουμε μικρά παιδιά ως προς την κατάστασιν αυτήν της ακακίας, και αθωότητος και τα λοιπά και ό,τι άλλο είπαμε, χρειάζεται η καλλιέργεια της προσοχής. Από την άλλη πλευρά βέβαια, θα καλλιεργείται και το τέλειο φρόνημα του νοός. Στα φρένα σας λέει, θα είστε τέλειοι, στα μυαλά σας θα είστε ... στην καρδιά μικρά παιδάκια, και στα μυαλά σοφοί και τέλειοι.
Όπως λοιπόν η προσοχή προκαλεί το φωτισμό, στο νου του ανθρώπου, έτσι και η έλλειψις της προσοχής, προκαλεί το σκοτισμό του νου και φέρνει μύρια τόσα πράγματα στη ζωή ενός ανθρώπου.

Μας λέει εδώ για ένα όραμα, ου είδε ο αββάς Δωρόθεος, αυτόν τον αββά που αναφέραμε προηγουμένως, ότι σε μια ακολουθία έβλεπε τον άγγελο να περιφέρεται μέσα στην εκκλησία και από ένα μυροδοχείο να βγάζει άρωμα – ασφαλώς θα ήταν ουράνιο – και έτσι με το χέρι του, να ραντίζει τους παρευρισκομένους εκκλησιαζομένους μοναχούς όπως αργότερα και το είδε βέβαια αυτό και σε μια εκκλησία μιας πόλεως που κατέβηκε για δουλειές και εκκλησιάστηκε στην πόλη. Τι έβλεπε λοιπόν; Τον άγγελο ορισμένους από τους εκκλησιαζομένους χριστιανούς να τους ρίχνει μύρο, και ορισμένους να μην τους ρίχνει. Σε κάποια στασίδια, γιατί υπήρχαν γύρω γύρω στασίδια, ορισμένα που ήταν άδεια, τα ράντιζε με μύρο, και ορισμένα δεν τα ράντιζε. Λοιπόν αυτό το είδε πέντε δέκα φορές, μια μέρα λοιπόν βγήκε έξω από την εκκλησία και μόλις έκανε να φύγει ο λαμπροφορεμένος αυτός νέος, όπως τον έβλεπε,
«έλα δω του λέει, για στάσου, ποιος είσαι εσύ; Μπαίνεις βγαίνεις, ραντίζεις ξεραντίζεις, τι κάνεις εδωπέρα;» λοιπόν, δεν του έδωσε την πληροφορία ο Θεός για να την δώσει απευθείας ο ίδιος ο άγγελος,
του λέει «είμαι άγγελος Κυρίου».
«Ε», του λέει, «ορισμένους τους ραντίζεις και ορισμένους όχι».
«Αυτούς που ραντίζω, το μυαλό τους και η προσοχή τους είναι στην ακολουθία, είναι στην προσευχή, ο νους τους βρίσκεται στον ουρανό, άδωντας και ψάλλοντας τω Κυρίω. Οι άλλοι; Οι άλλοι μεριμνούν και τυρβάζουν περί πολλών, ακόμα και αμαρτωλών. Έτσι αυτούς δεν τους μυρώνω με το ουράνιο μύρο».
«Τα στασίδια τώρα πές μου, τα άδεια».
«Σ’ αυτά τα στασίδια που ραντίζω, οι μοναχοί αυτοί εκτελούν διακόνημα και είναι έξω απ’ τη μονή, αλλά το μυαλό τους είναι στην ακολουθία. Οι άλλοι πάλι απουσιάζουν, αλλά είναι αμελείς και κοιμούνται τον ύπνον της νωθρότητος και της τεμπελιάς που οδηγεί στην αμαρτία».
Κι όπως περιγράφεται στο βίο του Αγίου Νικολάου του Πλανά, κι αυτός λοιπόν κάποτε που θύμιαζε στην «Τιμιωτέρα» και πέρασε τα στασίδια, όσοι διαβάσατε το βίο του θα το θυμάσθε, πήγε σ’ ένα στασίδι άδειο, που το θύμιασε τρείς φορές, και πέρασε από την διπλανή κυρία που ήταν μέσα στο στασίδι και δεν τη θύμιασε. Ε, κανονικά θύμιασε όλους τους άλλους. Αυτή λοιπόν παρεξηγήθηκε.
Και του λέει, «έλα εδώ παπα-Νικόλα, γιατί δε με θύμιασες εμένα και θύμιασες το άδειο το στασίδι της κερα-Γιαννούλας;»
Λέει, «η κερά Γιαννούλα είναι άρρωστη, αλλά ήταν εδώ, με την ψυχή της, με το νου της, με το μυαλό της, με την καρδιά της, ήταν εδώ, εσύ, της λέει, ήσουν στο στασίδι, αλλά δεν ήσουν εδωπέρα. Το μυαλό σου ήταν μακριά, πώς να σε θυμιάσω;»
Τι έλειπε λοιπόν; Η προσοχή έλειπε.

Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε και να πούμε πολλά πολλά ακόμα, τα οποία η προσοχή σαν πνευματική αρετή, έχει πολλές πολλές αναβάσεις, τις οποίες βέβαια εγώ, δεν θέλησα να αναλύσω. Πρώτον γιατί δεν είμαι άξιος, παρόλον που τις διαβάζουμε, εδώ στους πατέρες τους νηπτικούς της Εκκλησίας μας, και δεύτερον δεν θα μπορέσουμε να καταλάβουμε πολλά πράγματα. Γι’ αυτό λοιπόν να μείνουμε στα λίγα, καλλιεργώντας όσο δυνατόν μπορούμε πρακτικά την προσοχή μαζί με την προσευχή.
Θα μπορούσαμε να κάνουμε, πάνω μόνο σε αυτό το κήρυγμα, μια σειρά από ομιλίες γύρω από την προσοχή, την νήψη και την προσευχή. Αλλά τα κουράγια εξέλιπαν….